Хаврын хүйтэн хавсарга завсар зайгүй нүдэж, нялх ногоо цухуйж амжаагүй халцгай талд хүн малын хөл хүрэв үү, үгүй юу тоос босно. Энэ өвөл урьд жилүүдийнхээс эрс хүйтэрч, хаврын сар шувтрах талдаа орсон ч олигтой дулаарч өгсөнгүй. Үе үе цас орж хүйтрэхийн зэрэгцээ хүйтэн салхи тасрахгүй. Ийм л нэгэн хуйсагнуур өдөр Хэрлэн голоос урагшаа сунаж тогтсон Найнгийн хоолойд үхэр, адуу голдуу урт хөлийн мал бэлчээрлэх аж. Харин энэ хоолойн эхэнд орших Найнгийн цагаан нуурын хойд талаар тэмээн хөсөг хөтөлсөн шарга морьтой хүн Баян-Өндөрийн овоог чиглэн галигуулах нь содон. Монгол дээл, хүрэм, юүдэн малгай өмссөн энэ эрийг сайн ажвал нуруу цэх, бие томтой нэгэн байх бөгөөд унаж яваа шарга мориндоо томдсон мэт харагдана. Түүний хөтөлж яваа хоёр тэмээнд тэрэг хөллөж, хоёр том төмөр торхонд ус дүүргэжээ. Төмөр савны амсараар цалгиж шүүрсэн уснаас хэсэг уур савссанаа мөстөх нь энэ өдрийн хүйтнийг илтгэнэ. Тэр морьтон чигээрээ явсаар Баян-Өндөрийн овооны баруун энгэрт орших өвөлжөөнд хүрч буулаа.

Энэ хүн бол Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын Монгол Улсын Гавьяат малчин Доржийн Дашзэвэг. Өдгөө 76 настай энэ буурал хүүхэд ахуй цагаасаа эхлэн аав ээжийн малч удмыг залгаж, уул ус нь тэгширсэн энэ сайхан нутгийнхаа эзэн нь болохын зэрэгцээ Монголын уламжлалт өв соёлоо хойч үедээ уламжлан өвлүүлж явна. Д.Дашзэвэг 1947 онд эндээс зүүн хойно Дэлгэрхаан уулын Гурван толгойд төрж, сумынхаа сургуульд суралцаж байгаад 12 наснаасаа мал маллаж эхэлжээ. Түүний өвөг эцэг Дэлгэрхаан уулын хошуу буюу одоогийн Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумаас ирж, энэ нутагт дөрвөн үеэрээ амьдарч байна. Өвөг эцгээс уламжлан ирсэн Монгол өв уламжлалаа даган тэмээн тэргээр нүүдэл суудлаа хийж, өдөр тутамдаа хэрэглэхээс гадна, малын арьс шир, үс ноосоо уламжлалт аргаар боловсруулаад зогсохгүй, малынхаа үүлдэр угсаанд онцгой анхаарч ашиг шимийг нь нэмэгдүүлж Монгол хүн эх нутагтаа хэрхэн эзэн сууж ирснийг үлгэрлэн таниулж яваа нэгэн.

Д.Дашзэвэг 1964 онд 18 насандаа “Алтан тал” нэгдэлд гишүүнээр элсэж, мал малласан байна. Дараа нь 1967 онд гурван жилийн хугацаат цэргийн албанд мордож ирээд, 1970 оноос Алтан тал нэгдэлдээ үргэлжлүүлэн ажиллажээ. Нэгдэлд ажиллах хугацаандаа Сумын тараг хүчний аварга, унага бойжуулалтын аварга, аварга хоньчин, ноосны аварга, хялгасны аварга, хурга бойжуулалтын аварга, аймаг сумын аварга малчин, Алтан унаганы эзэн болсон байна. Харин зах зээлд шилжсэний дараа сумын анхны мянгат малчин, аймгийн анхны хоёр мянгат малчин, Монгол улсын анхны гурван мянгат малчин, улсын сайн малчин, Монгол Улсын Гавьяат малчин болтлоо хөдөлмөрлөж, зүтгэжээ. Түүний хийсэн бүтээсэн нь ийм их, харин хэлж, ярих нь тун цөөн. Асуусан асуултад хоёр гуравхан үгээр товч бөгөөд тодорхой хариулт өгнө. Үгээрээ биш үйлдлээр үлгэрлэж ирсэн энэ эрхэм хүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

- Та мал маллахаас өөр ажил хийе гэж бодож байв уу?

- Тийм зүйл бодож байсангүй. Хүүхэд байхын л малд дуртай, сонирхолтой хүүхэд байсан. 1970 онд цэргээс халагдаж ирээд гурван жил Алтан тал нэгдлийн хоньчин хийсэн. Дараа нь 500 адуу авч маллаад 10 жилийн хугацаанд 1700 болгон тушааж байлаа. Энэ үедээ сумын унага бойжуулалтын аварга болж байсан. Унага бойжуулалтын аварга болохоор хээл хамгаалж сайн төл авсан гээд нэг гүү тутамд 5 цаас өгнө. Мөнгөний ханш чанга үед 100 гүүнээс л гэхэд 500 цаас авна гэдэг их мөнгө байсан.

- Адуунд их эрэмгий байсан гэж сонссон.  Хол ойроос хүмүүс ирж эмнэг сургуулдаг байсан гэж үнэн үү?

- Би цэрэгт байхдаа барилддаг байсан. Цэргийн наадамд барилдаж Цэргийн начин цолтой халагдаж байлаа. Бас гүйлтний аварга, даамны аварга гээд тал талын юманд оролцож байсан. Залуудаа адуу уургалчихвал цааш нь нэг их гишгүүлэхгүй шүү. Нутгийн өвгөчүүл аль догшин, ааштай морио бариулдаг байсан. Ер нь хүмүүс морио уургалуулах дуртай байсан.

- Эмнэг сургах арга туршлагаасаа хуваалцаач. Яаж сургадаг байв?

- Миний хувьд адууг багад нь сургадаггүй. Унаартай болгохын тулд бүдүүн болгож байгаад сургадаг байсан. Их эмнэг адууг морины хүзүүнд буруу талаар нь холбочихдог. Нэг хоёр өдөр холбож байгаад дараа нь сургахаар буруу талын амаа мэдсэн морь номхрох нь амар болдог юм. 500 адуунаас хорь, гучин эмнэг сургана. Арвыг сургавал даага өгдөг байлаа. Бас нэгдлийн малчид унаагаа сэлгэж, таргалуулах гэж эмнэг догшин юм бариулж унадаг байсан.

- Яагаад адуугаа өгөхөөр болов?

- Багийн дарга “Хүүхэн нь ажилгүй юм. Ажилд оруулна” гээд адуугаа авч, хонь өгсөн дөө. Бид хоёр хонь маллаад бас мандаж л байлаа. Сумын аварга хоньчин, тарга хүч, уртын ноосны аварга, хялгасны аварга, хурга бойжуулалтын аварга гээд л явсан даа.

Н.ЯНЖМАА: ОРОЙТВОЛ ЭРТЭЛЖ БОЛОХГҮЙ, ДОРОЙТВОЛ ДЭЭШИЛЖ БОЛДОГГҮЙ

Д.Дашзэвэг цэргээс халагдаж ирснийхээ дараа эхнэр Н.Янжмаатайгаа танилцаж гэр бүл зохиосон байна. Тэднийх 1983 оноос хоньчдын гавшгай бригадад элсэж БНМАУ-ын гавьяат нэгдэлчин Г.Намжилын туршлагаас суралцан төл бойжуулах, уртын ноос, хялгас бэлтгэх ажлуудад амжилт гаргаж, сумын аварга цолоор удаа дараа өргөмжлөгдөж байв. Тэр хоёр дөрвөн хүү, гурван охин төрүүлж өсгөсөн бөгөөд одоо бүгд аав ээжийн удмыг залгаж малчин болсон. Өнөөдөр үр хүүхэд, ач зээ нийлсэн 43 хүнтэй өнөр өтгөн айл болжээ.

- Та хоёр анх яаж танилцаж байв?

- Д.Дашзэвэг: Баянмөнх гэдгийн баруун ар талд нэг уралдаан болсон юм. Тэнд анх барааг нь харсан юм аа. Тэгээд л яахав. Тэгсхийж байгаад нэг очиж уулзсан. 

- Н.Янжмаа: Ээж минь энд Наран бригадад байсан болохоор би бараадаад ирчихсэн байсан. Тэгээд л танилцсан даа.

- Хамтдаа хийсэн ажил бүртээ мандаж явжээ. Үүний шалтгаан нь юу вэ?

- Н.Янжмаа: Залхуугүй байсных. Аав ээж минь хүний жишээнд яваарай л гэж захидаг байсан. Өглөө эрт бос, өглөөний нар нар биш, өсөхийн жаргал жаргал биш хийх юм аа сайн хийнэ шүү гэдэг байлаа. Оройтвол эртэлж болохгүй, доройтвол дээшилж болдоггүй гэж захидаг байсан.

            - Д.Дашзэвэг: Бид хоёр 1970 оноос хойш л цуг л байна. Аав ээжийн захисныг бодож явдаг. Ажил хийвэл сайн л хийх хэрэгтэй. Хоёрын хооронд дутуу юм хийх хэрэггүй. Булхайлаад, бусдыг хуурах гээд байж болохгүй. Эргэж додомдуулахгүй сайн юм хийх ёстой гэж боддог. Эргэж харахгүй, хүнд муу хэлэгдэхгүй байхад болно. Хонь ажилласан ч үс хялгасгүй цэвэрхэн янзлах, морь сургасан ч хөл гарыг авчихгүй аятайхан сургачих. Малаа бөөцийлж сайн шалгах хэрэгтэй. Үлдэж хоцордог мал, тасраад явчихдаг малынхаа өнгө зүсийг нүдлээд тогтоож авах нь чухал. Бид хоёрын хувьд ингэж л хамтдаа зүтгэсэн. Хоёр биендээ л түшиг болж явсан. Хамтдаа тэмээ ч сургаж явлаа. Олон сайхан тэмээ элбэж сургасан. Манай энд тэмээ унана гэж байхгүй. Тэргэнд хөллөж, аргал, ус зөөж, нүүдэл хийхэд сургадаг.  

ӨВ ТЭЭСЭН ТЭМЭЭН ХӨСӨГ

Д.Дашзэвэг 30 гаруй тэмээн тэрэгтэй. Энэ тэрэгнүүдээр нүүдэл суудал, түлээ түлш, усаа татах гээд бүх ажлаа амжуулдаг аж. Бидний очих үед Д.Дашзэвэг гуай өвөлжөөнөөсөө 10-аад км зайтай газар руу хоёр тэмээн тэргээр усанд яваад иржээ. Энэ ажлыг тэр 12 настайгаасаа хойш хийсэн, одоо ч хийсээр л явна. Аав ээжээс өвлөж үлдсэн тэмээн тэрэгнүүдэ өөрөө засж сэлбээд 50 гаруй жил ашиглаж байна. Тэдний гэр, хашаа хороог тойруулан гурав дөрвөөр нь угсруулж тавьсан тэмээн тэрэг бүр өөрийн үүрэг зориулалт бас түүхтэй. Энэ тэрэгнүүдийн хамгийн урт настай нь их бууны ногоон тэрэг. Их бууны ногоон тэргийг өвөг эцгийнх нь үед Орос цэргүүд дайнд ашиглаж байсан гэх бөгөөд дор хаяж 100 гаруй жилийн настай эд. Ийм болохоор Д.Дашзэвэг ногоон тэргээ зөвхөн нүүдэл хийхдээ л ашигладаг гэнэ. Бусад тэргээр нь аргал түлшээ зөөнө, усанд явна, бас зарим чингэлэгтэй тэрэгнүүддээ өөрийн нандин эд зүйлсээ хадгалдаг аж. Тэдний гэрийн ард байрлах энэ тэрэгнүүдээс дээл хувцас, элдсэн сур, хазаар ногт, чөдөр тушаа гээд Монгол малчдын өв уламжлан хэрэглэж ирсэн эд зүйлс гарч ирнэ. Харамсалтай нь энэ бүхэн өнөө үед ховрын бараанд тооцогдох болжээ.  Нэг тэрэгнээс нь л гэхэд 40 гаруй чөдөрөөс гадна олон тооны хазаар ногт, олом жирэм, уурганы хуйв гарч ирсэн юм.

• Та малын арьс ширээ зардаг уу?
• Малын арьс шир үнэгүй болчихоод хэцүү л байна. Наймаачид авахгүй болохоор хаягдах юм.
• Та сур хийдэг юм уу?
• Жилдээ ганц үхрийн ширээр л сур хийнэ. Тэр бүрийг хийж чадахгүй.
• Энэ суран эдлэлүүдийг та бүгдийг нь хийв үү. Хэчнээн чөдөр байна?
• Тийм ээ би хийсэн. 40 гаруй чөдөр байна. Хэрэглэж байгаад хадгалсан болохоор бөх л байдаг юм. Дандаа гурван сумтай чөдөр хийдэг. Энэ нь гурван хэсэг сураар сүлжиж томоод хийдэг гэсэн үг. Дандаа эдэлж байгаад далд хийсэн юмнууд байна.
• Арьс ширээ гараар элддэг үү? Ямар арга ашигладаг вэ?
• Жилдээ нэг үхрийн шир элдэж, чөдөр, хазаар, ногт зэргийг хийдэг. Нухаж элдэнэ, тээрэмдэж, заримдаа нухлаад гуядана.  Янз бүрийн аргаар л элддэг. Эхлээд үхрийн ширнийхээ үсийг нь хутгаар хусч авна. Үсийг нь авсны дараа зүсээд урь идүүлж, шүүнд хийнэ. Тэгээд сар болгоод элдэж, чөдөр, ногт, хазаараа хийнэ.
• Арьс шир үнэгүйдээд байна гэдэг. Тань шиг ингээд суран эдлэл хийгээд зарж, борлуулах боломжтой юу?
• Ширээр юм хийдэг хүн байхгүй болсон. Чөдөр хийгээд зарж болно. Нэг чөдөр л гэхэд дор хаяж 25 мянган төгрөг. Би дөрвөн чөдөр хийгээд хаврын дааганаас өгч л байлаа. Залуучууд арьс ширээ боловсруулаад юм хийвэл ашигтай. Нэг үхрийн шир бараг сая төгрөг болно.
• Сүүлийн үед малчид мяндас, ремень гээд янз бүрийн материалаар хазаар ногт, олом жирэм хийдэг болсон. Сураар хийвэл ямар ялгаатай вэ?
• Сур хамаагүй эдэлгээтэй байдаг. Мяндас, ремень болохоор морь малын хошуу, шанаа, гэдэсний үсийг нь холгочихсон байдаг. Харин сур бол эдлэх тусам зөөлөрнө. Бас манайх малынхаа үс ноосоор чагтага, хошлон бүслүүр, уяа дээс томж хэрэглэдэг. Тэмээний ноосыг л гэхэд худалдаж авахаа больчихсон. Ийм чөдөр тушаа хийгээд хэрэглээд сурчихвал, малчдад өөрсдөд нь л хэрэгтэй.

ТООЦООТОЙ ХҮН

Монголчууд цаг цагаараа байдаггүй гэж хэлдэг. Үүнийг баталж буй нэг зүйл бол байгаль цаг уурын өөрчлөлт. Өнгөрсөн өвөл л гэхэд онцын хүйтэн байлаа. Жил ирэх тусам өвсний гарц муудаж, байгаль цаг агаар аашаа хувиргаж байна. Энэ цагийн аясыг тооцож зөв хөдөлж чадахгүй бол малчид нэг л мэдэхэд бэлчээр нутаггүй болох аюултай гэдгийг хашир малчин Д.Дашзэвэг анхааруулсан юм. Түүний бага байхад энэ нутгийн өвсний гарц сайн байлаа. Харин сүүлийн жилүүдэд эрс муудахын хажуугаар баруун аймгаас зүүн тийш чиглэсэн отор нүүдлийн цуваа тасрахаа больжээ. Энэ шалтгааны улмаас бэлчээр нутаг нь муудсаар байна. Иймээс малынхаа тоо толгойг тодорхой тоонд барих шаардлагатай болжээ. Их малыг тэжээж чадахгүй тул малаа чанаржуулахад анхаардаг байна.

Тэднийх Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаанаас хуц, ухна авдаг. Мөн баргын ууцан сүүлтэй хонь, галшарын улаан ямаагаар үүлдэр угсаагаа сайжруулжээ. Ингэснээр малаас авах ашиг шимийн хэмжээ нь жил дараалан нэмэгдэж, нутгийн монгол үнээнээс саалийн хугацаанд 300 литр сүү, нэг ямаанаас 320 грамм ноолуур, нэг тэмээнээс 5.3 кг ноос, нэг хониноос 1.2 кг ноос авч зах зээлд борлуулан жилд дунджаар 120-140 сая төгрөгийн орлоготой ажиллаж байна. Тооцоо гэж үүнийг хэлнэ. Нэгэн үе малынхаа тоо толгойнд анхаардаг байсан бол одоо жил бүр тодорхой тооны малыг заазад оруулж, сүргийнхээ бүтэц, чанарт анхаарлаа хандуулж эхэлжээ. Энэ бол ирэх цагийн өнгийг шинжсэн малчин хүний тооцоо, холч ухаан аж.

• Та байгаль, цаг агаарыг хэр шинжиж байна?
• Малчид уг нь цаг агаарыг мэднэ шүү дээ. Тэмээ уруугаа хараад хэвтээд байвал ер нь л салхи шуурга болно шүү. Тэгээд тэмээ бол шуурганд уруудна гэж байхгүй, босоод тонгочоод өөдөө л явдаг амьтан. Хонь ямаа мөргөлдөөд байвал тэнгэр муухайрна. Даарах шинж юм байлгүй тэнгэр муудах дөхөхөөр мөргөлдөөд байдаг юм.
• Таныг бага байхад байгаль цаг агаар ямар байдаг байв? Өөрчлөлт мэдрэгдэж байна уу?
• Хэцүү л болоод байна шүү дээ. Нэгдлийн мал маллаж байхад шуурга болох нь болно. Гэхдээ өвс сайтай байсан л даа. Шуурганд хоёр өдөр хашчихаад гаргахад идэх юмтай байсан. Одоо бол идэх юмгүй, шороо юм чинь. Улам л ядраад байгаа юм л даа. Бороо хуртай сайхан болохоор гадны адуу, үхэр орж ирээд идээд дуусгачихдаг. Суур сууриараа орж ирээд л идчихдэг. Тэгээд сөл барагдахаар адууны хомоол их идэх юм. Сөл барагдахаар халтар хомоол арай амттай байгаа байх л даа.
• Байгаль цаг агаар нь хавчаад ирэхээр малын идэш хүртэл өөрчлөгдөх юм уу?
• Тийм. Өөр болоод байна. Алийн болгон голох вэ дээ, сэрвийсэн юмыг нь идээд л байна. Өргөстэй ямаан харгана, хамхуул зэргийг чинь дор нь идчих юм. Тэгж л амь зогоож байна. Хүн малын байгалийн тохироо алдагдчихсан.
• Цаашид яавал зүгээр санагдаж байна?
• Байгалиа хамгаалж, гаднаас орж ирэх малыг цөөрүүлмээр байна. Нэмэгдээд л байх юм. Хотын томчуулын нэр хэлчихээд явна гэж байхгүй. Хэлээд ч үг авахгүй улсууд байх юм. Хүнийг бодохгүй. Өөрийгөө л бодох болсон цаг юм.

БИЧИГДЭЭГҮЙ СУДАР

            Д.Дашзэвэг хүнд зааж, сургаж ярих нь ховор. Үг дуу цөөтэй нэгэн. Харин өөрийн үйл хэргээрээ бусдад үлгэр дуурайлал үзүүлдэг. Ийм ч болохоор түүний үеэл Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын Монгол Улсын аварга малчин .... “Миний ах бол бичигдээгүй судар” гэж тодорхойлсон.

            Өөрөө л бусдад гайхуулж, хэлж ярихгүй болохоос түүний хийж бүтээсэн үйл хэрэг, мал маллах арга ухааны арвин туршлагыг ойр тойрны ахан дүүс, үр хүүхдүүд нь бахархан ярина. Одоогоор гурван хүү нь сумын мянгат малчин болжээ. Тэр хүүхдүүддээ ер нь л хүн хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Бас тооцоотой , арвич хямгач байх ёстой гэж захина. Өөр олон юм ярихгүй. Үйлдлээрээ харуулна. Бага ярьж, их хий гэдэг зарчимтай аж. Тэрээр өнгөрсөн хугацаанд 10 гаруй айл өрхийг малжуулахаас гадна жил бүр нэг залуу малчныг урамшуулж, хүндэтгэл үзүүлдэг болжээ. Мөн сум орон нутгийн ойн болон бусад арга хэмжээнд тогтмол оролцож, хандив тусламж өгдөг байна.

Харин түүний мал маллах арга ухааны арвин туршлагаас ахан дүүс, үр хүүхдүүд, нутгийн зон олон нь одоо ч суралцсаар явна. Д.Дашзэвэг улаан хээр, хээр зүсмийн адуу үржүүлдэг. Өтгөн дэл сүүл, бахим зузаан биетэй өлчир чийрэг адуугаар азарга тавьж ашиг шимийг нь нэмэгдүүлнэ. Мөн адууныхаа дэлийг нь авдаггүй аж. Энэ нь адуу малыг нь салхи шуурганд уруудахаас сэргийлдэг байна. Дэлийг нь авчихсан адуу салхинд уруудлаа гэхэд нэг км явлаа гэхэд дэлтэй адуу бол 300 метр яваад л уруугаа хараад зогсчихно. Харин үхэр нь бараг тас хар шахуу. Хар үхэр нарны тусгалыг биедээ шингээдэг тул зутрах нь бага. Иймээс тэднийх дандаа хар үхэртэй. Энэ дунд нь цөөн тооны хөх зүсмийн үхэр байдаг. Тэр болгон айлын үхэр хөх болохгүй л дээ. Үхрээ хэвтэр бууцан дээр айхтар хураахгүй. Дуртай газраас цасан дээр ч хамаагүй хэвтээд хононо. Очингуут пир гээд л орилолдоод давхидаг. Тэр хэрээрээ өлчир болдог юм байна лээ. Онд орох нь ч өөр. Ер нь малыг хаших тусам л биеийнх нь илч буурна гэж Хэнтий аймгийн Баян-Овоо сумын Монгол Улсын аварга малчин ... ярилаа.  

            Д.Дашзэвэг гуайгаас “Та малч ухаан гэдгийг тодорхойлж хэлээч?” гэж асуухад “Малаа ухаан гаргаж, бүрэн гүйцэд малласныг л хэлэх байх” гэсэн юм.

Монгол түмний язгуур соёл, өв уламжлал, үнэт зүйлсийг үеийн үед өвлөн тээсэн хөсөг тэрэгний хүрд эргэсээр байна. Энэ үнэт зүйлсийг өвөртөө тээж, эх нутгийхаа эзэн нь болсон өндөр хөх өвгөдийн минь үргэлжлэл Монгол Улсын Гавьяат малчин Доржийн Дашзэвэг танд урт нас удаан жаргалыг ерөөе.