Ус, цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгийн Гадаргын усны судалгааны хэлтсийн судлаач, доктор Х.Пүрэвдагва
Ус, цаг уур, орчны судалгаа мэдээллийн хүрээлэнгийн Гадаргын усны судалгааны хэлтсийн судлаач, доктор Х.Пүрэвдагватай монгол орны мөстөл, мөсөн голын төлөв байдал, өөрчлөлт болон судалгаа шинжилгээний ажлынх нь тухай ярилцлаа. 1993 оноос эхлэн жил бүрийн гуравдугаар сарын 22-нд тэмдэглэж буй Дэлхийн усны өдрийн энэ жилийн уриаг НҮБ-аас “Мөстөл, мөсөн голыг хамгаалъя” гэж онцлон тодорхойлов. Энэ нь хүн төрөлхтний цэвэр усны нөөц болсон мөстөл, мөсөн голуудаа хайрлаж, хамгаалахыг улс орнуудад албан ёсоор уриалсан хэрэг боллоо гэдгийг тэрбээр онцолж байлаа.
-Монголчууд мөнх цас гэж ярьдаг. Манай дэлхийд энэ мөстөл хэрхэн үүсдэг юм бэ. Та энэ үзэгдлийг манай уншигчдад ойлгомжтойгоор тайлбарлаж өгөөч. Бас мөсөн голын тухай?
-Мөсөн цол, мөстөл, мөнх цас гээд янз бүрээр нэрлэдэг. Мөстөл гэдэг бол тодорхой нөхцөл бүрдсэн газар үүснэ. Тэр нь юу вэ гэвэл дулааны улирлын температур нь хангалттай хэмжээний сэрүүн хүйтэн байх нөхцөлийг хэлж байгаа юм. Хаана байна вэ гэхээр туйлын бүсүүд болон дэлхийн бөмбөрцгийн өмнөд, хойд хагасын өндөр өргөргийн өндөр уулын бүсэд байна. Энд мөстөл үүсэж буйн учир тухайн жилийнх нь хүйтний улиралд орж байгаа цасны хэмжээ дараа жилийнхээ дулааны улиралд хайлсан цасны хэмжээнээс их байгаад буй юм. Ийм газарт цасны хуримтлал бий болж үлдэх нь байна шүү дээ.
Яг энэ процесс олон зуун сая жилээр явагдаад ирэхээр эхний цасан дээр дараагийн шинэ цас ороод тэр дор байгаа цасанд даралт үүсгэж кристалыг эвдэх нь. Тэгээд шилжилтийн кристал болж бүр нягтаршаад, их дарагдаад ирэхээрээ мөсний кристал болно. Ингээд мөс үүсээд энэ олон сая жилийн дараа буюу одоо бид нарын мөсөн гол, мөстөл, мөнх цас гэж яриад байгаа юм чинь ингэж бий болж байгаа юм.
-Мөстлийн хэмжээ дэлхийн хуурай газрын хэдэн хувийг эзэлдэг бол?
-Дэлхийн хуурай газрын 10 хувийг мөстөл бүрхсэн байгаа. 10 хувь буюу 15 сая километр талбай мөсөөр хучигдсан байгаа гэсэн үг. Үүний ер орчим хувь нь буюу 13,6 сая км.кв талбайтай мөс Антарктид тивд байгаа бол 7-8 хувь нь Гринландын арал дээр байдаг. Тодруулбал, Антарктидын 13,6 сая км.кв хэмжээтэй мөс дунджаар 2,1 км зузаан. Гринландын нийт арлын 80 хувь буюу 1,7 сая.км талбай мөсөнд хучигдсан. Энэ хоёрын дараагийн хамгийн их мөстөл манай Азид байна.
-Ази тивийн мөсний масс гэхээр Гималайн нуруунаас эхлэх үү?
-Судлаачдын дунд гуравдагч туйл гэж нэрлэдэг. Олон нийтийн дунд Азийн усны цамхаг буюу “Asian water tower” гэж нэрлэх нь ч бий. Тэгэхээр Азид гурав дахь том мөс байна гэсэн үг. Төв Ази, Төвөдийн өндөрлөгт байдаг. Энэ өндөрлөгийг тойрсон өндөр уулын систем байгаа. Урд талаараа Гималайн нуруу Пакистан, Энэтхэг, Непал, Бутан гээд дөрвөн улсын нутагт.
Баруун талаараа Пакистан Афганы нутгаар дайрсан Хиндүкүшийн нуруу, Памирын уулс, алдарт Каракорумын уулс байгаа. Яг хойд ирмэгээр нь болохоор Кулоны өндөрлөг. Түүний ард бидний сайн мэдэх Тэнгэр уул буюу Тиан шаны нуруу бий. Мөн Монгол Улс, Хятад, Оросын нутгаар дайрсан Алтайн нуруу бас орж байгаа юм.
Ингээд энэ том бүс нутаг чинь үндсэндээ Азийн усны эх үүсвэр буюу цамхаг гэж нэрлэгддэг.
Азийн усны цамхаг (гэрэл зургийн эх сурвалж: abhipedia)
Яагаад гэвэл энэ их уулсын системээс 10 гаруй маш том гол, мөрөн эх авдаг. Тухайлан нэрлэвэл, Шар мөрөн байна. Янцэй (Хөх мөрөн) мөрөн зүүн тийшээ хятадын нутгаар урсаад Номхон далай руу гараад явчихна. Урагшаа Меконг мөрөн тэргүүтэй хоёр, гурван мөрөн бас урсаж байна. Лаос, Тайланд, Вьетнам энэ тэр гээд урд талын орнуудыг усаар хангаж байгаа юм. Баруун тийшээ болохоор Амударья гээд том мөрөн гараад явчихна. Тажикстан, Афганистан руу урсана. Хойшоо Тиан Шанаас эхтэй Сырдарья гэдэг Казахстаны урд талд хүртэл урсдаг том мөрөн бий. Нөгөө алдарт Ганга мөрөн Гималайгаас урагшаа урсана, мөн Индус мөрөн гээд байж байна Пакистаны нутагаар урсана. Ийм том мөрнүүд Азийн бүс буюу төв, өмнөд, зүүн өмнөдийн маш олон улсыг усаар хангаж байна шүү дээ.
Тэгсэн мөртөө энд агуулагдаж байгаа мөс нь дэлхийн нийт мөстлийн нэг хувьд ч бараг хүрэхгүй шахуу. Гэхдээ л манай энэ Азийн бүсийн гол мөрнүүд 1.4 тэрбум хүний амьдралд шууд нөлөөлж байдаг юм шүү дээ.
-Дэлхийн нийт мөстлөөс жилд ер нь хэдэн тонн нь хайлж урсаж байгаа бол. Та тоо баримт хэлбэл?
-Дэлхийн мөсөн бүрхүүл яриад эхэлсэн юм чинь асуумаар санагдлаа л даа. Ингэхэд ер нь мөстлөгийн үе дууссан юм уу?
-Дэлхий 4.5 тэрбум жилийн түүхэнд олон удаа мөстлөгийн үеийг туулсан байна. Одоогоор дэлхийн газрын 10 хувь мөнх цас мөстлөөр хучигдсан байдаг бол мөстлөгийн үе буюу 650 мянган жилийн өмнө гэхэд 30 хувь байсан байна. Дэлхийн түүхэнд таван гол мөстлөгийн үе тохиосон гэж үздэг. Хамгийн эртнийх нь хоёр тэрбум жилийн өмнө байсан бол сүүлийнх гурван сая жилийн өмнө эхэлж одоог хүртэл үргэлжилж байна гэж үздэг.
Одоо бид мөстлөгийн үед амьдарч байгаа боловч түүний дундах дулаарлын үе 11 мянган жилийн өмнө эхэлсэн байна. Нэг мөстлөгийн үе дотор харьцангуй богино хугацааны хэд хэдэн дулаарал (мөстөл хайлах багасах) болон хүйтрэлийн (мөстөл нэмэгдэх, тэлэх) үе тохиолдож байдаг. Мөстлөгийн үеийн мөчлөгийг урьдчилан тооцоолох нөхцөлгүй болсон байна. Учир нь хүн төрөлхтөн уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөлж байгаагаас байгалийн мөчлөг алдагдсан гэж үзэж байгаа юм. Хэрэв байгалийн жамаар явсан бол одоогоос 10 мянган жилийн дараа дараагийн мөстлөгийн үе эхлэх ёстой гэсэн тооцоо байдаг.
Шалтгаан нь одоогийн хүн (Homo sapiens) 300 мянган жилийн өмнө үүсэн гэвэл мөстлөгийн хүйтрэлийн үед мөн амьдарч байсан гэсэн үг. Орчин үеийн иргэншил (10,000 жилийн өмнө) газар тариалан хөгжсөнөөс эхтэй. Аж үйлдвэрийн хувьсгал (250 жилийн өмнө) хүн төрөлхтний хөгжлийг эрс өөрчилсөн. Хүн төрөлхтөн түүхийнхээ ихэнх хэсэгт байгальд зохицож амьдарч байсан бол орчин үед бид уур амьсгал, экосистемд хүчтэй нөлөөлж байна.
-Тэгвэл манай орны мөстлийн хэмжээ ямар байдаг юм бэ?
-Монгол оронд 2023 оны байдлаар 621 мөстөл, мөсөн гол тоологдсон. Нийтдээ 314 км.кв талбайтай. Анхны энэ талбайг тодорхойлох боломжтой мэдээг 1945 он орчмын Монгол Улсын 1х100.000 масштабтай топо (байр зүйн) зургаас авч байсан. Тухайн үед тэр зургаас үзэх юм бол монгол орны мөстөл 594 км.кв талбайтай байсан. Харин 2002 онд хиймэл дагуулын зайнаас тандан судлалын мэдээг аваад ашиглаж үзэхэд 454 км.кв болж байгаа юм. Тэгэхээр 60 орчим жилийн хугацаанд нийт мөстлийн талбай 23 хувиар багассан гэсэн үг.
Гэтэл 2002-2023 он буюу 21 жилийн хугацаанд нийт мөстлийн талбай дахиад 30 хувиар багассан байгаа байхгүй юу. Үүнийг нийлүүлээд тооцохоор 80 орчим жилийн хугацаанд монголын нийт мөстлийн 50 хувь нь хайлаад, эзлэх талбай тэр хэмжээгээр жижгэрсэн байна. Тооны хувьд бол 2002 онд 643 мөстөл байна гэж тоолж байсан бол 2023 оныхоор 621. Ингэхээр 21 жилийн хугацаанд нийтдээ 22 жижиг мөстөл устаад алга болж. Манай орны 621 мөстлийн 80 хувь нь 5 км.кв талбайгаас бага хэмжээтэй байдаг.
Мөстлийн судалгааны үеэр (Гэрэл зургийг хувийн архиваас)
-“Азийн усны цамхаг”-т манай Алтайн нурууны мөстөл буюу бидний хэлж заншсанаар мөнх цаст уулууд ордог юм байна. Хангайн нуруунд Отгонтэнгэр хайрхан бусад бас жижиг мөстлүүд байна уу?
-Тийм ээ. Монгол Алтайн нурууны 42 ууланд манай орны мөстлүүд тархсан байдаг. Хангайн нуруунд ганц Отгонтэнгэр хайрхны мөстөл байна. Уулын оройн жижиг мөстөл. Хөвсгөл нуурын хойд талаар Мөнх сарьдагт нэг жижиг мөстөл байна. Мөстөл тархсан 42 уул гэдэгт Алтай Таван Богд, Цамбагарав, Мөнх хайрхан, Сутай, Хархираа, Түргэн гээд л орж байгаа юм л даа.
-Сутай хайрхны мөнх цас хайлаад 6 км.кв болсон гэдэг мэдээлэл Усны газраас өгч байсан. Ер нь манай орны томоохон уулсын мөстлийн анхны хэмжээ болон өнөөгийн нөхцөл байдлын тухай тоон мэдээлэл өгөөч, та?
-Сүүлийн 60-70 жилийн хугацаанд мөстлийн хамгийн их хайлалт Алтай таван богдод болж 35 хувь буюу 80 орчим км.кв талбайтай, Цамбагарав 40 хувь нь хайлж 60 км.кв талбайтай байна. Хархираа, Мөнх хайрхан уулс 50 орчим хувьтай гарсан. Харин 2023 оны байдлаар Сутай хайрхны 30 орчим хувь нь хайлсан буюу 9.4 км.кв талбайтай байна.
-Зөвхөн монгол оронд бус дэлхийн мөсөн бүрхүүл хайлах шалтгаануудыг судлаачид юу гэж тогтоож байна вэ. Мэдээж, уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөө гэж байгаа. Үүнээс гадна?
-Мөстөл хайлах нь сүүлийн 20 жилийн хугацаанд маш идэвхэжсэн. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой нь тодорхой. Уур амьсгалын өөрчлөлт гэдэг зүйлийн суурь бол аж үйлдвэрийн эрин эхэлсэн үеэс тавигдсан гэж ойлгож болно.
Ер нь дэлхий дээр хүн төрөлхтөн оршсон нийт хугацааныхаа ихэнхэд нь байгальд дасан зохицох хэлбэрээр амьдарч байсан. Сүүлийн богино хугацаанд байгалийг захирах, хүний хүчээр шийдэх гэж нөлөөлсний үүднээс энэ олон сөрөг үр дагавар үүсэж байгаа.
Нэгдүгээрт, уур амьсгалын өөрчлөлт гэхээр зөвхөн агаарын температур өсөөд байгаа гэж ойлгодог. Гэтэл үнэндээ манай гараг тэр чигтээ халалтад орчхож байгаа байхгүй юу. Агаар 50 км хүртэлх өндөрт халалтад ороод Уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөлчхөж байна. Газрын хөрс мөн дагаад халж байна. Далайн ус халаад эхэлж байгаа. Ингээд бүх орчинд халалт үүсчихээр дэлхийн өнцөг буланд үүссэн мөстөл, мөсөн голууд их хэмжээгээр, хурдтай хайлаад эхэлж байгаа юм. Дэлхийн нийт цэвэр усны 70 хувь нь энэ мөстөл, мөсөн голд мөс хэлбэрээр хадгалагддаг. Тэгэхээр хүн төрөлхтний цэвэр усны нөөц зүгээр хайлаад урсаад байна шүү дээ. Улмаар далайн түвшин нэг жилд ойролцоогоор 3,5 мм орчим нэмэгдэж байгаа. Гэхдээ энэ өсөлт зөвхөн мөстлийн хайлалтын уснаас болж байгаа юм биш. Ус халахаараа бага зэрэг тэлдэг гэдгийг бодолцох хэрэгтэй.
Дараагийн дугаарт, зэрлэг амьтан, ургамлын амьдрах, ургах орчны алдагдал бий болж, биологийн олон янз байдал алдагдаж эхэлж байгаа. Тоо толгой, төрөл зүйл цөөрч байна. Цэвэр усны нөөц зарим газар хомсодно. Манайх шиг жижиг мөстөлтэй газарт бол хайлаад дуусахаар тухайн мөстлөөс тэжээгддэг байсан жижиг юмнууд чинь зуны улиралд хуурай сайр болоод тэнд ямар ч хүн, амьтан, мал, ургамал амьдрах нөхцөлгүй болгоод байна.
Мөн байгаль цаг уурын гамшигт үзэгдлийн давтамж өсөж байгааг хүмүүс бид бараг өдөр бүр харж байна, дэлхийн өнцөг булан бүр дэх мэдээллээс. Зарим газар их үер, хуурайшилт болж байна. Үүнээс үүдэлтэй усны хомсдол үүсэж байгаа. Хөрсний гулгалт их нэмэгдсэн. Непал, Энэтхэг, Пакистан зэрэг оронд мөстлийн гаралтай том том нууруудад үүсгэсэн усан сан нь хайлалтыг дийлэхгүй задарч хот, тосгоноор нь аюулд автуулах үзэгдлүүд гарч байна.
-Одоо бид аль алийг нь зогсоохоос өнгөрсөн. Тэгэхээр яаж сааруулах, удаашруулах вэ?
-Өнгөрсөн зуун хар алт буюу газрын тосны төлөөх байсан бол энэ зуунд цэнхэр алт буюу усны төлөө байна гээд дэлхий нийтээрээ уриалж үүний тулд ажиллаж байна. Дэлхийн хүн ам найман тэрбум болчихлоо. Гэтэл тэдний 2,4 тэрбум орчим нь усны хомсдолтой, гачигдалтай бүсэд амьдарч байна. Нийт хүн амын 40 хувь нь хил дамнасан уснуудын нөлөөнд байна. Хил дамнасан буюу олон улсын нутгаар дамжин урсаж буй ус бас том асуудал болж байдаг.
Ер нь ийм учраас 1993 оноос хойш НҮБ “Усны өдөр”-ийг санаачилж усны хомсдол, тэгш бус хүртээмжтэй байдал, бохирдол гэх мэтийн сөрөг асуудлуудад олон нийт, дэлхийн анхаарлыг хандуулах зорилгоор эхлүүлсэн.
Эдгээр асуудал уур амьсгалын өөрчлөлт, хүн амын өсөлт, түүнийг дагасан бохирдол зэрэг шалтгаанаас болж үүсэж байгаа.
Дахиад хэлье, дэлхийн цэвэр усны нөөцийн 70 хувь нь энэ мөстөл, мөсөн голуудад байна. Ийм байдлаар байвал хайлаад, урсаад байлгахгүйн тулд хамгаалах ёстой гэдгийг НҮБ болон улс орнууд ойлгож. Тэгээд “Мөстөл, мөсөн голыг хамгаалъя” гэдэг уриаг гаргалаа, энэ жил. Уур амьсгалын өөрчлөлтийг сааруулах, байгаль дэлхийг өмнө байсан хэв маяг руу дөхүүлэхийн тулд хийх ганц арга бол хүлэмжийн хийг бууруулах. Энэ бол хүний зайлшгүй хийх ёстой ажил. Үүний тулд нүүрс, газрын тосны шатах түлшний хэрэглээг хязгаарлах, багасгаж тэдгээрийн оронд сэргээгдэх эрчим хүчээр нөхөх боломжтой.
Дараагийн дугаарт, нүүрс төрөгчийн шингээлтийг нэмэхийн тулд ойн сан нөөцийг хамгаалах, нөхөн сэргээх ажлууд зайлшгүй хийх шаардлагатай. Өндөр уулын бүсэд уул уурхайн үйл ажиллагааг хязгаарлах, үүнтэй зэрэгцүүлэн бэлчээрийн зөв менежмент гэдэг юмыг хэрэгжүүлэх ёстой. Эдгээр нь хөрсний талхагдлаас сэргийлэх зорилготой үйл ажиллагаа. Хөрс талхлагдаж ургамалгүй болчихоор маш их хэмжээний тоосонцор, шороо үүснэ. Нөгөө шороо, тоосонцор салхиар зөөгдөөд мөсний гадарга дээр очоод буучихдаг. Мөсний гадарга дээр энэ их хэмжээний тоос тоосонцор бууснаар зохиомол халалтыг бий болгодог. Нарны цацрагийн альбедо гэж үзүүлэлтийг бууруулчихдаг байхгүй юу, энэ чинь. Ерөнхийдөө агаарын температураас үл хамаараад зөвхөн цацрагийн үүдэлтэй зохиомол халалтыг үүсгэдэг гэж ойлгож болно. Тийм учраас өндөр уулын бүсэд явуулж буй янз бүрийн үйл ажиллагаанд үнэхээр болгоомжтой хандах ёстой. Нэгдүгээрт, маш эмзэг систем. Хоёрдугаарт, цэвэр усны эх энд байгаа учир.
Жишээлэхэд, Ховд гол гэхэд Ховд, Баян-Өлгийн хүмүүсийн, Хархираа, Түргэний голууд Увс аймгийнхны, Сутайгаас эхтэй голууд Говь-Алтайнхны цэвэр усны нөөц болж байна. Иймээс маш ариун байлгах учиртай юм. Хайрлаж, хамгаалахад олон нийт, орон нутгийн иргэдийн оролцоо хамгийн чухал. Ач холбогдлыг нь таниулаад, сануулаад өгчихвөл тэд хамгийн сайн хамгаалагчид байж чаддаг.
Судалгааны ажлын үеэр, Увс аймаг дахь мөстөл судлалын автомат станц. (Гэрэл зургийг хувийн архиваас)
-Судалгаа шинжилгээний ажил манай орны нөхцөлд ямар түвшинд явж байна вэ. Хүн хүч, техник технологи ер нь ямар байдаг юм бэ?
-Мөстлийн судалгаа монголд эхлээд 20 гаруй жил л болж байна. Манай улсад бол нэн залуу үеийн судалгаа. 2002 онд Цамбагарав хайрхан дээр өрөмдөн анхны шон зоож байснаас хойш яригдана. Дөрвөн аймгийн нутгийн таван мөстөл дээр Мөстөл судлалын дөрвөн станц бий болгоод ажиллаж байна. Баян-Өлгий мөстөл судлалын өртөө Алтай Таван Богд, Потанины мөсөн гол, Александрын мөсөн голд ажиглалт хийдэг. Энэ хоёр бол манай орны хамгийн том мөсөн гол.
Ховд мөстлийн өртөө бол Цамбагарав уулын урд талын Улаан амны голын эх дээрх мөстөлд ажиглалт, хэмжилт судалгаа хийнэ. Увсын өртөө Түргэний гол дээр, Алтай мөстөл судлалын өртөө болохоор Сутай ууланд судалгаа хийдэг.
Хүн хүч гэвэл өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд 10-аадхан хүн байна даа. Ажиллах орчин нөхцөл тэр хүний чадавх, чадвар, эрүүл мэнд, амь настай холбоотой учир захын хүнийг аваад явчхаж болохгүй ажил байгаа юм. Ер нь уулчин уулчны чадвартай хүний хийдэг ажил. Ингээд ажиллана гэхээр ууланд ажиллахад өмсөх гутал, хувцас, алхнаас эхлээд бүрдүүлэхийн тулд хөрөнгө мөнгө шаардана, энэ зөвхөн ажилтны хувьд. Эдгээр юм чинь үнэтэй шүү дээ. Цаашлаад үйл ажиллагаагаа явуулах судалгааны багаж, төхөөрөмж маш үнэтэй.
Монгол орны нийт мөсний эзлэхүүн 14,9 км.куб гээд нэг тоо байдаг. Үүнийг шинэчлэхийн тулд бид бүх мөсний зузааныг хэмжих ёстой. Гэхдээ хэмжье гэхээр үнэхээр тийм радарын багажууд манайд байхгүй. Япон энэ тэрээс гуйж ганц нэгийг авчирна. Гэтэл нөгөөдүүл нь ирээд ганц хоёр өөрсдийн сонирхсон мөсөн дээр хэмжчихээд явчихдаг гэх мэт бэрхшээлтэй зүйлс байна.
Нийт 621 мөстөлтэй гээд яриад байдаг. Түүнийхээ тавхан дээр нь л чадан ядан ажиглалт хийж байна шүү дээ. Цаашдаа энэ судалгааны ажлыг, багийг өргөжүүлэх ёстой юу гэвэл тийм, зайлшгүй шаардлагатай. Өргөжиж, хөгжихийн тулд олон улсын түвшинд ашигладаг өндөр нарийвчлалтай орчин үеийн багаж техникээр хангахад, хүний нөөцийг нэмж, тэднийгээ сургаж дадлагажуулахад хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй шүү дээ.
-Судалгааны ажлыг өргөжүүлэх хүрээнд одоогоор та бүхэнд үүнийг л нэн тэргүүнд хийх, шийдвэрлэх хэрэгтэй байна гээд санаачлаад явж буй ажил байгаа юу?
-Байна аа. Маш тодорхой хэлж байгаа нэг юм бол “Тоосжилтын ажиглалт” гэдэг юмыг өндөр уулын бүсэд нэвтрүүлье гээд санал, санаачилга гаргаад явж байна. Хэрхэн шийдэгдэхийг нь мэдэхгүй байна. Өмнө би тоос тоосонцрын сөрөг нөлөөний тухай ярьсан шүү дээ. Тийм учраас бидний энэ ажлыг санаачилсан. Мөн бид олон улсын хамтын судалгаанд оролцдог болох нь чухал. Ингэснээр мэдээллийг богино хугацаанд солилцож чаддаг болно.
-Одоо та бүхний хийж буй ажиглалт, судалгааны ажлын үр дүнгийн талаар та тодорхой жишээ дурдаж яривал.
-Үр дүн бий л дээ. Хоёр төрлийн судалгаа хийдэг.
Эхнийх нь зайнаас тандан судлалын технологийг ашиглаж судалгаа хийх. Дараагийнх нь газар дээрх буюу масс балансын судалгаа. Үндсэн физикийн 10 гаруй ажиглалт хийгдэг. Уур амьсгалын, мөсний масс балансын, мөсний огшилт, өөрчлөлт, хайлсан усны ажиглалт гэх мэтийн хэмжилт, ажиглалтыг хийж байдаг.
Ер нь сунаж тогтсон мөс нь байнга урсаж байдаг болохоор мөсөн гол гэж нэрлээд байгаа юм. Энд үр дүн жишээлж ярья л даа. Таван Богдын Потанины мөсөн гол, Түргэний мөсөн гол хоёр бол харьцангуй хойшоо, баруун талд байрладаг. Ийм учраас доод хилийнх нь өндөр харьцангуй нам байдаг буюу 3000 метр орчмоос эхэлдэг. Тэгээд дээшээ бол 4000, 4300 хүртэл явна шүү дээ.
Үр дүнгээс харахад доод хил нам мөсөн голуудын дундаж хайлалт жилд 2,5-3 метр байна. Дундаж нь ийм, харин хуваагаад үзэхээр нэг жилийн хайлалтын хэмжээ доод хэсэгтээ 5-6 метр, дунд хэсэгтээ 2-3 метр, бүр дээшээ өгсөөд 3800-3900 метрт хүрээд ирэхээрээ 0 буюу огт хайлаагүй үзэгдэл ажиглагдаж байна. Ийм судалгааг бол мөсөн гол дээр хийж байгаа. Нэмж хэлэхэд, энэ хоёр гол хоёул чийглэг, дулаан уур амьсгалтай бүсэд ордог.
Харин Цамбагарав болон Сутай хайрхны мөстөл харьцангуй зүүн тийшээ, илүү өндөрт байдаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэхээр доод хилийн өндөр харьцангуй өндөр буюу 3800 орчмоос эхэлнэ гэсэн үг. Тэгэхээр хуурай, сэрүүн бүсэд хайлалт явагдаж байгаа юм.
Үр дүнгээс харахад нэг жилийн хайлалтын хэмжээ харьцангуй бага буюу 0,5-1 метр орчим байгаа.
Дахин нэг ялгааг тайлбарлаж өгье гэж бодлоо. Тунадас ороход Сутай, Цамбагарав уулын өндөртөө зонхилох тунадас цас байдаг. Цас ингээд мөсний гадарга дээр орохоор цацрагийн ойлтыг нэмж хайлалтыг багасгадаг. Харин нөгөө хоёр мөсөн гол дээр болохоор орой хэсэгтээ бол мэдээж цас орно. Гэтэл доод хэсэг буюу нам дор байгаа мөстөл дээрээ тунадас бороо болж ордог эсвэл цас орсон ч маш хурдан хайлдаг учир тунадас орсон тохиолдолд мөстлийн хайлалтыг нэмж байдаг. Нам өндөрт байгаа, чийглэг дулаан уур амьсгалтай ийм орчны мөстлүүдийн хайлалт тунадас орохоор нэмэгдэнэ.
-Тэгэхээр эдгээр судалгааг нөгөө 10-аад хүн хийж буй юм байна. Та бүхний ажлын нөхцөл байдал ер нь ямархуу байдаг юм бэ?
-Дөрөв нь Баян-Өлгийд байна. Зун болохоор уул руугаа гараад өвлийн улиралд төв дээрээ сууж ажиллана. Мэдээ, материалаа янзлаад нааш нь явуулна гэх мэт ажил үүрэгтэй.
Ховдод нэг инженер, нэг мөстлийн ажиглагч, мөстлийн хайлсан усыг хэмждэг нэг усны ажиглагч гурван хүн цогц болоод ажиллаж байна. Увсад инженер, техникч хоёр сар бүр мөстөл дээрээ очоод хэмжилтээ хийдэг. Машин хүрэх боломжтой газар хүрээд түүнээс цаашаа 7-8 км алхаж кемп дээрээ очно, тэндээсээ мөс рүүгээ очдог. Чулуу шороо, хад асга, цас мөс туулж мөсөн дээрээ хүрнэ.
Говь-Алтайд байгаа инженер, техникч хоёр мөн сардаа нэг удаа Сутайдаа очоод ажиглалт хэмжилтүүдээ хийнэ. Энэ хүмүүс тухайн аймгуудынхаа Ус, цаг уур, орчны төвүүдэд харьяалагдаж ажилладаг, төрийн алба хаагч. Миний хувьд зуны улиралд бүх мөстлөөрөө явдаг. Инженер, техникчдээ удирдлага арга зүйгээр хангах, автомат станцуудад үйлчилгээ хийх, мэдээллээ авах, зарим багаж, техник суурилуулах гэх мэт ажил бий бий.
Мөстөл судлаачид судалгааны үеэр (Гэрэл зургийг хувийн архиваас)
-Танайхан инженер, судлаачид уу?
-Ус судлаач, цаг уурч гэсэн хоёр төрлийн мэргэжилтэй хүмүүс байдаг. Тэдэн дундаасаа бие бялдар, эрүүл мэнд гээд уул руу явчих чадал, чадвартайг ялгаж аваад л явуулж байгаа хэрэг л дээ.
-Энэ төрлийн судалгааг илүү өргөжүүлье, цаашлаад мөстлөө хамгаалъя гэвэл хүн хүч, техник технологи аль алинд нь хөрөнгө оруулах шаардлага үүсэж байна даа.
-Уг нь бол тийм. Яах вэ, энэ таван мөстөлтөөл хэмжээд байя гэвэл ингээд байгаад байж болно. Ганц нэг багаж нэмчхээд ингээд суугаад байж болно.
Өргөжүүлье, 621 мөстлөө ажиглая, хамгаалъя гэвэл, бүр бүгдийг нь чаддаггүй юм гэхэд ядаж томоохон 10-ыг нь судалъя, хамгаалъя гэж шийдвэл багаж тоног төхөөрөмж, хүн хүч аль алийг нь нэмэх хэрэгтэй. Энэ 10 хүний хувьд гэвэл уулын амьдралд суралцаад гишгэлтээс эхлээд бүгдийг сураал явж байгаа юм.
Нэгдсэн журмаар нэг удаа мэргэжлийн уулчны сургалтад хамруулсан. Гавьяат тамирчин, уулчин Г.Өсөхбаярыг урьж байгаад уулын чиглэлийн сургалт хийж байсан. Ууланд нэгнээ яаж хамгаалж явах, ангал цавд унавал яах вэ гэх мэт бүгдийг нь заалгасан. Дараа нь шалгалт өгөөд тэнцсэн хүмүүс нь тэд юм. Хавар уул руугаа гарахаасаа өмнө эрүүл мэндийн үзлэг, шинжилгээнд хамрагдаад асуудалгүй бол явдаг журамтай.
-Зарим тохиолдолд уулчидтай ойрхон ажилладаг юм шиг санагдлаа.
-Тийм зүйл байна аа. Уулчдын зам, бидний зам хоёр бол зорилгоосоо шалтгаалаад ялгаатай.
Уулчид, ууланд авирч тэр оргилд гарахаар яваа хүмүүс бол хамгийн аятайхан, аюулгүй замаар явсаар түүндээ дөхөж очих зорилготой байдаг. Харин бидний зорилго бол хамгийн том мөсний масс хаана байна түүн рүүгээ эхэлж очих шүү дээ.
Нэгэндээ тус дэмтэй л явдаг даа. Бид чинь ажлаас шалтгаалаад өдөр бүр 4000 мянган метрийн өндөрт гараад байж чадахгүй болохоор хааяа зарим нэгэнд нь энгийн хэмжилт хийгээд аваад ирэхийг захина гэх мэтээр. Бид Таван Богд ууланд байрлачихдаг учраас тэд ч их ирнэ. Энэ мэт хамтын ажиллагаа байдаг аа.
-Алтай Таван Богдын жуулчлал гэж ярихаар санаанд орлоо. Израилаас ирсэн “эзэнгүй” жуулчид байгальд их хортой гэж ярихыг олон удаа сонссон. Та бүхэн тийм тохиолдолтой таарч байв уу?
-Би ингэж хэлж болох үгүйг мэдэхгүй байна л даа. Гэхдээ таны асуултад хариулъя. Бид тэнд ажиллаж, тэд аялахаар ирдэг болохоор тааралгүй яах вэ.
00 зааж өгсөөр байтал мөсөн дээр гарч бие засдаг, ил гал түлж болохгүй гэсэн газар гал асаадаг, хог хаягдлаа аваад буух ёстой гэхээр үлдээгээд явдаг нэг тийм төрлийн хүмүүс л дээ, израилаас ирсэн жуулчид. Хамгийн гол нь тэд хариуцах эзэнгүй явдаг.
Тэгэхээр манай зүгээс хэрэв монголд аялах гэж байгаа бол заавал аяллын компаниар дамжих, хөтөчтэй байх шаардлагыг тавих хэрэгтэй санагддаг юм. Тэр чинь Монгол Улсын тусгай хамгаалалттай газар, хилийн бүс шүү дээ. Дээрээс нь цэвэр усны эх. Тэндээс эх авсан усаар хэдэн зуун мянган хүн, мал ундаалж, хүнс тариалангаа усалж байна. Гэтэл тэр эх дээр нь хаа газрын нэг замбараагүй нөхөд дураараа аашлаад байна шүү дээ. Хаа очиж манай монголчуудын дийлэнх нь ухамсартай шүү. Бид чинь тэнд өөрсдийн ажлаа хийхээс гадна энэ мэт байгаль хамгааллын төлөө шаардлага тавих, санаа зовох ажил үүрэг гүйцэтгэнэ ээ бас.
Судалгааны ажлын үеэр, Алтай Таван Богд уулын ноён оргил Хүйтэн оргилд
-Хүмүүсийн ойлголт, шийдвэр гаргах түвшний үйл ажиллагааг харахад ч тэр огт анхаардаггүй байсан мэт санагдсан л даа.
-Таны хэлж байгаа үнэн л дээ. Мөстөл, мөсөн гол гэхээр хэн ч анхаардаггүй, тоодоггүй байсан байхгүй юу. Харин энэ жил НҮБ-аас Дэлхийн усны өдрөөр 2025 оны уриаг “Мөстөл, мөсөн голоо хамгаалъя” гэж гаргасан. Ингээд бодохоор эрх биш нэг ухаантай улсууд ойлгоод энэ их мөснийхөө массыг хамгаалахгүй бол цэвэр усны нөөцөө үр дүнгүй алдах нь гэдгийг олж харж байгаад баяртай байгаа. Манай шийдвэр гаргагчид ч энэ чиглэлд анхаараад эхэлж байна.
-Одоо тэгээд нийтээрээ энэ тухай ойлгох, мэдэх хэрэгтэй болох нь. Ялангуяа орон нутгийн иргэд хамгаалалтад чухал үүрэгтэй байх. Сүүлийн үед аялагч, жуулчдын байгальд тарих хор нөлөө их болж.
-Хүүхдүүдэд сургалтын системээр, ард иргэдэд нэгдсэн байдлаар хүрч ойлгуулж болно. Танай хэвлэл мэдээлэл ч их чухал. Ер нь хамгийн сайн хамгаалагч бол ач холбогдлыг нь бүрэн таньж ойлгосон орон нутгийн хүмүүс байдаг. Тэдэнд бас хамгаалах үүргээс гадна эрхийг нь ч өгөх ёстой. Орон нутагт захын том машин унасан нөхөр очоод байгалиа хамгаалж буй нутгийн иргэдийг дээрэлхэх хандлага ч байдаг. Тэгэхээр хэн хэнд ямар эрхийг олгох вэ гэдгийг яам агентлагууд сайн бодмоор л юм байна лээ.
-Мөстлийн хайлалтыг нь тосоод нуур, цөөрөм байгуулах ажил явж байх шиг байна. Судлаачид оновчтой гэж үзсэн болоод л хийж буй болов уу. Гэхдээ анхаармаар зүйл бий л байх даа.
-Хэрэгтэй юу гэвэл хэрэгтэй. Жишээ нь, мөстлийн төгсгөлийн ойролцоо усан сан үүсгэсэн нөхцөлд орчиндоо бичил уур амьсгалыг бий болгодог. Орчныг бага зэрэг сэрүүцүүлдэг юм. Тухайн мөстлийн хайлалт тэр жилийнхээ зургаадугаар сарын эхээр эхэлдэг гэж бодъё л доо.
Тэгтэл тэр мөстлийн төгсгөлд нуур үүсгэвэл тухайн орчныг сэрүүцүүлж мөстлийн хайлалтын хугацааг бага зэрэг хойшлуулах нь байна. Өөр нэг давуу тал нь энэхүү цэвэр усны хуримтлал нь усны гачиг хавар, намар, бороо хур багатай зуны цагт хүн, малын ундны усны найдвартай эх үүсвэр юм.
Харин нэг анхаарах юм бий. Ялангуяа манай Таван Богдоос эхтэй Цагаан гол шиг хөндийн мөстлөөс эх авч байгаа шаварлаг гол байгаа тохиолдолд лаг шаврыг тунгаах ч гэдэг юм уу инженерийн бүтэцтэй арга зүйгээр хийх шаардлагатай. Тэгэхгүй бол даланг нь лаг шавраар хурдан дүүргээд хаях магадлалтай.
-Уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас байгаль орчинд гарч буй сөрөг нөлөөлөл өнөөдрийн түвшинд байх юм бол 2100 он гэхэд Азийн өндөр уулын бүсийн мөстлүүдэд юу тохиолдох вэ?
-Өндөр уулын бүсэд 1,5-2 хэмээр дулаарч байна. 2100 он гэхэд иймээрээ байх юм бол Азийн өндөр уулын бүсийн мөстлүүд 50 хувиар багасна гэсэн тоо судалгаа байдаг. Үүний дээр хүлэмжийн хийн ялгарал их байвал 70 хүртэл хувиар багасна. Харин хүлэмжийн хийн ялгарлыг одоо байгаагаас багасгаж чадвал хайлалтын хэмжээ мэдээж 50-иас доош хувь болж буурах эерэг талтай. Ийм олон улсын тооцоо мэдэх юм байна.
-Ярилцлагын төгсгөлд та юу хэлэх вэ?
-Манай монголын баруун бүсийн голууд ялангуяа Ховд гол, Хар ус нуурын сав газар Баян-Өлгий, Ховд аймгийг бүхэлд нь, Увсын зарим хэсгийг тэтгэж буй энэ том сав газрын бүх гол мөстлийн хайлалтын усны нөлөөн дор байдаг. Ховд голын 25 хувь нь цэвэр мөстлийн хайлалтын нөлөөнд байдаг юм. Бусад жижиг гол тэжээгддэг, Увс нуурын баруун талын голууд тэр чигээрээ мөстлийн тэжээлтэй.
Мөстөл багасаад байхгүй болсон тохиолдолд тэнд байгаа усны нөөцөд том хэмжээгээр нөлөөлнө. Зарим газар бол бүр хуурай сайр үлдэнэ. Яах вэ, мөс хайлж байх үед бол сайхан их устай, голууд цатгалан байх нь ойлгомжтой.
Гэхдээ бид хэдэн жил ийм байхыг сайн мэдэхгүй шүү дээ. Энэ цаг хугацаа бол хэмжээтэй гэдгийг манайхан ойлгох ёстой. Тиймээс хайрлах, хамгаалах зайлшгүй шаардлага байна гэдгийг олон улсад ч ойлгоод эхэллээ. Монголчууд ч үүний дагаж ойлгох хэрэгтэй байна.
Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.
