Монгол цэргийн өдөр болон Зэвсэгт хүчний 104 жилийн ойг ташруулан зохион байгуулсан "Эх орны цэрэг-2025" яруу найргийн наадамд Баянхонгор аймгаас ирж оролцсон яруу найрагч Ч.Бямбадолгор түрүүллээ. 1989 оноос тасралтгүй 36 дахь жилдээ болж буй энэхүү наадамд анх удаа эмэгтэй яруу найрагч тэргүүлж жанжны сэлмийг гардсан юм. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэж байна.   

-Олны дунд бага “Болор цом” гэж яригддаг "Эх орны цэрэг" яруу найргийн наадамд анх удаа эмэгтэй найрагч түрүүллээ. Танд баяр хүргэе. 

-Түүхэн үйл явдлын эзэн болсондоо их баяртай байна. "Эх орны цэрэг" яруу найргийн наадам бол намайг яруу найрагч болоход маш том нөлөө үзүүлсэн гэж боддог. Тийм болохоор ч тэр үү их хүндэтгэлтэй хандаж, жил бүрийн наадмын сураг чимээг чих тавин чагнадаг байсан. Энэ жил Баянхонгор аймгаасаа зорьж ирж оролцоод "Жанжин сэлэм" хүртээд  буцах гэж байгаадаа баяртай байна. 

-Таныг санхүүч мэргэжилтэй, Архангай аймагт төрсөн гэж сонссон. Хэрхэн шүлэг, яруу найрагт дурлаж холбогдсон бэ? 

-Манай аав Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын гаралтай, ээж маань Архангай аймгийн Цэнхэр сумын хүн. Хуучин захиргаагаар бол Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумд ордог байсан гэнэ лээ. Би ээжийнхээ төрөлх сумд төрж, Эрдэнэбулган сумын ЕБ-ийн IV сургуулийг дүүргэж, Санхүү эдийн засгийн их сургуулийг төгссөн. Одоогоор бол Баянхонгор аймагтаа мэргэжлээрээ ажиллаж, амьдарч байна. Санхүүгийн мэргэжил сонгохоос өмнө яруу найрагт хайртай сонирхолтой хүүхэд байлаа. 2012 онд Архангай аймгийн хэмжээнд "Эх орны цэрэг" нэртэй яруу найргийн наадам болж, 10  ангийн сурагч байхдаа ах эгч нартайгаа өрсөлдөж тэргүүн байр эзэлсэн. Энэ нь миний яруу найргийн анхны наадам байсан. Мөн хоёр жилийн дараа тухайн наадамдаа ахин түрүүлсэн.

Яг энэ хоёр жилийн хугацаанд Болор цомын эзэн, яруу найрагч Б.Баттулга багш маань манай сургуульд монгол хэл, уран зохиолын багшаар ирж таарсан. Тухайн үед аймгийнхаа "Эх орны цэрэг" наадамд түрүүлсэн учир би сайн шүлэг бичдэг юм чинь гэсэн гэсэн бодолтой болчихсон явсан л даа. Тэгээд Б.Баттулга багшдаа бүх шүлгээ үзүүлсэн. 

Гэтэл багш "Чи ингэж хэлэхээр гомдохгүй биз гэж байгаад, ёстой түүхий шүлгүүд байна. Санаа нь гайгүй ганцхан шүлэг байна” гэж хэлсэн.

Тэр үг надад улам их сайн уншиж, сайн хичээж заавал яруу найрагч болно гэх бодол, яруу найрагт дурлах зам шанг татаж өгсөн дөө.

-Та оюутан байхдаа Р.Чойномын нэрэмжит "Залуу нас" дугуйланд явж  байсан гэсэн. Б.Баттулга багшийн “шүүмжлэл”-ээс олж авсан бодлоо хаяхгүйгээр шийдсэн байжээ.  

-Ер нь миний шүлэг бичих, зөв хүн болох зам мөрийг "Эх орны цэрэг" яруу найргийн наадам тавьж өгсөн гэж боддог. Хөдөө орон нутгаас анх хотод оюутан болж ирээд олны дунд учраа олохгүй үймэрч явсан үе бий. Шүлгээ бичмээр байв ч яаж бичих учраа олохгүй, бичсэн хэдэн шүлгээ зөв буруу эсэхийг мэдэхгүй байсан. Энэ үед "Эх орны цэрэг" яруу найргийн наадам зарлагдаж нэгдүгээр курсийн оюутан тэнцэж шүлгээ уншиж яруу найрагч, Н.Минжинсайхан, Б.Жамбалдорж ах нартай танилцаж байлаа. Болор цомын эзэн, яруу найрагч Б.Жамбалдорж ах “миний дүү үеийн нөхөдтэйгөө алалц” гэж хэлээд "Залуу нас" дугуйлан байдаг тухай хэлсэн. Тэр цагаас хойш "Залуу нас" дугуйлан МУБИС, МУИС, СУИС-ийн яруу найргийн дугуйлангаас үеийн олон сайхан нөхдөө олсон. Ингээд бодохоор "Эх орны цэрэг" наадам бол чи яруу найрагч болох хувьтай төрсөн хүн шүү гэж надад үргэлж сануулж мэдрүүлсэн ивээлтэй сайхан наадам юм. 

-Залуу уран бүтээлчийн хувьд бусад яруу найрагчаас ялгарах, ондооших өөрийн гэсэн тодорхой бичлэгийн хэв маягтай, энэ Бямбадолгорын шүлэг байна даа гэх зүйлийг бий болгох ёстой гэж бодож явдаг байх. 

-Тэгэлгүй яах вэ. Хүн төрөлхтөн үүсэж бий болсон цагаасаа төгс төгөлдрийн эрэлд хатсаар ирсэн. Урлаг ч мөн адил төгс төгөлдрийн зам руу тэмүүлж буй хүмүүсийн бүтээсэн зүйл. Түүнийг олж нээх гэж уран бүтээлч хүн зүрх сэтгэл, бүх амьдралаа зориулдаг байх. Яруу найраг, уран зураг, дуу хөгжим мөн ижил хувь тавилантай гэж боддог. Тиймээс уран бүтээлч хүн өөрийн гэсэн урсгал, хэв маяг брэндийг үлдээхийг зорьж ирсэн. Ч.Бямбадолгор гэдэг яруу найрагч бүтээлдээ өөрийнхөө тусгаар тогтнолыг олж, өөр бусад даган дуурайх боломжгүй онцлогийг бүтээхийн төлөө шүлгээ бичиж төгс төгөлдрийн эрэлд хатсаар байна. Хатсаар ч байх болно. 

Гэрэл зургийн эх сурвалж: Соёмбо редакц

-Тэгвэл таны яруу найргийн бусдаас ялгарах ондоошил юу вэ? 

-Миний шүлгүүдийн онцлог гэвэл буддизм талдаа байх. Дундад зууны үеийн санскрит хэлээр бичигдэж, манай хэлэнд XII зуунаас хойш орчуулагдсан зохиолуудыг сонирхож уншдаг. Тэгэхээр миний шүлгүүдэд буддын шашны, философийн хэв маягууд шингэдэг байж магад.

-Шүлэг яруу найргийг уралдуулах ёсгүй. Өрсөлдүүлж байр эзлүүлэх нь мунхаглал гэх мэт шүүмжлэл байдаг. Нэг хэсэг нь шүүмж судлал, утга зохиолын онолыг хөгжүүлж дэлхийн жишгээр уран бүтээлчдийнхээ эрэмбийг тогтоож өгөх, уншигч, уран бүтээлчийг уулзуулдаг байх ёстой зүйл гэсэн байр суурийг илэрхийлдэг. Залуу уран бүтээлчийн хувьд та ямар байр суурьтай байдаг вэ? 

-Аливаа нэг урлаг оршин тогтнох зорилготой байдаг. Яруу найраг бол өр багатай, язгуурын монгол хэлээ дархалж, үгийн санг нэмэгдүүлж яруу тансгийг бусдад таниулах үүргийг яруу найраг хүлээдэг. Дурласан хүн би чамд хайртай гэж хэлэхийн оронд 

Амьдрал мөнхийн зүүд минь тэнгэрийн зурсан зураг минь 

Алдааг нь цуглуулахад ч жаргал амтагдмаар хонгор минь гэж хэлэх, бичих. Эх хэлний яруу сайхныг гайхалтай утга төгс илэрхийлж байгаа биз. Угаас бидний яруу найраг хөгжлийнхөө жамаар олон салаа урсгалаар салбарлах ёстой. Тиймээс яруу найргийн наадмыг байх ёстой, яруу найрагчдын чансааг тогтоож болно гэж хувьдаа боддог.

Гэрэл зургийн эх сурвалж: Соёмбо редакц

-Энэ жилийн наадам анх удаа эмэгтэй яруу найрагч түрүүлснээрээ онцлог болж байна. 1939, 1945 оны дайнд тулалдсан нэгтгэл ангиудын байлдааны тугийн дор шүлгээ унших ямар байв.

-Бахдам сайхан байлгүй яах вэ. Миний өвөө Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий сумын уугуул аймгийн заан Ц.Бадарч гэж хүн байсан. 1945 оны Чөлөөлөх дайнд оролцож биедээ шархтай ирж байсан гэдэг. Өвөөгийнхөө амиараа дэнчин тавьж хамгаалсан эх орныг ач үрс нь хайрлаж яваа шүү гэдгийг тэнгэрт буй өвөөдөө харуулахыг зорьсон өвөө минь харсан байх аа. Зүүд шиг л сайхан байна. 

-Наадамд уншсан шүлгүүдийнхээ тухайд

-Эхний  даваанд Байтаг богдын тулгаралтын тухай шүлэг уншсан. Бид та бүхнийг мартах ёсгүй үргэлж сэрж санаж үеийн үед дурсан санаж магтан бичсээр байх болно гэсэн агуулгатай шүлэг. Хоёрдугаар шатанд буйраасаа хөдөлсөн чулуу гурван жил эх нутгаа санаж зовдог тухай домгийг санаж гурван жилийн албанд явахдаа цэрэг эрсийн аваад мордсон чулууны тухай бичсэн. Сүүлийн шатанд Жанчхүүгийн даваа гэдэг үгээр эхлээд, алчуур гэдэг үгээр төгсөх шүлгийг таван хоромд зохиох даалгавар ирсэн. Тэр үед өвөөгийнхөө байлдаж явсан тугийн дор өвөөдөө зориулж: 

Жанчхүүгийн давааг давж ирсэн тэр туг 

Жарны өмнө таны амийг түшлээ 

Жарны  дараа миний хийморийг түшлээ

Өвөг дээдсийнхээ дайчин удмыг санаж 

Өнөөдөр би орчлонгийн жамаар тохуурхан зогсож байна 

Дайны сүлдтэй туг дор тань нэг бадаг шүлэг үлдээе

Өвлөгдөж ирсэн ч харамлалгүй үлдээе,

Өөрийнхөө үнэртэй алчуурыг гэж бичсэн. 

-Эх орон гэж юу вэ, таныхаар? 

-Хүн болгон өөрсдийгөө эх орон гэж санаж яваасай гэж хүсдэг. Бид л энэ эх орныг гэрэлтэй, ирээдүйтэй, хүсэл мөрөөдөлтэй байлгана. Бид эрүүл байвал эх орон эрүүл байна. Бид хөгжвөл эх орон хөгжинө. Тэгэхээр эх орон гэвэл би өөрийгөө хэлнэ. 

Ярилцсанд баярлалаа. Танд уран бүтээлийн их амжилт хүсье. 

Б.Лувсанпэрэнлэй