Мөнх ногоон нарсаар хүрээлэгдсэн дун цагаан ууланд, гүн цэнхэр тэнгэрийн дор илийгээ дагуулсан марал үргэх ч үгүй, бусгах ч үгүй биднийг угтах нь хайрхан уулын савдаг хамаг сайхнаа үзүүлж байна уу гэлтэй бэлгэ ерөөл ажээ.
Эх орны зүүн хязгаарт зорчсон аян замын тэмдэглэл
Тархинаас зүрхэнд очоод, зүрхнээс сэтгэл рүү, тэндээсээ мэлмийн тус газар руу чиглэдэг, эрчилсэн утас шиг чанга нийтгэмэл боловч бүлээхэн нургисаар самсаанд тулаад ирдэг нэг тийм мэдрэхүй байдаг даа. Учиргүй их баяр талархал, энэрэл хайр, жаргал баярыг цалгиулсаар ирдэг халиаж болдог, хямгадаад барьж ч болох сэтгэлийн долгис. Хээрийн салхины хүүгэх чимээнээс өөр тод аниргүй, хэзээд ийм л амгалан оршиж байсан мэт өвлийн энэ талаас яг тийм мэдрэмжийг яасан ч олон удаа мэдрэв ээ.
Нар жаргаж байна, эх орны зүүн хязгаарт.
Хар үзүүрийн элсэн манхныг нэвтэлсэн цовоо урсгалт нарийн булгийн шүд хаг ташсан рашаанаас хүртэж, Халх голын зүг хараа бэлчээн, хангай дэлхийд будаа тариа өргөхдөө эргүүлэн, эргэцүүлэн цаг хугацааны тухай бодлоо. Энд дайн болж байсан. Элсэн манхны дороос эзэнгүй хөл, хайлаас модны хажуугаас ашиглаж амжаагүй зэвсэг одоо ч гарч ирсээр, олон жилийн өмнөх түүхийн шарх аниагүйг сануулсаар. Нарны явдлыг дагаж эргэсээр үргэлжлэх хүний амьдрал, хувь тавилан даанч охор хугацаатай ажээ. Хорвоогийн цагаар бол 86-хан оны өмнө, харин хүний амьдралаар бүтэн 86 жилийн өмнө шүү дээ. Халх голын жавар тачигнаж, манхны элс хайрсан ийм өвлийн цагаар япон цэргүүдийн монголын хил, хилчид рүү дайрах, довтлох үйлдэл буюу Халхын голын дайны угтал аль хэдийн эхэлсэн байсан гэдэг. Хилчид буудалцаж, шархдаж, шархдуулж, олзлогдож, олзолж, хамаг чадал, хатан зоригоороо тэмцжээ. Цасны зузаан, элсний хүнд, жаврын тэсгимийг бодох тусам яаж тэд минь гэж шимширнэ.
Тэмцэж, тулалдаж, үрэгдэж тэгээд монголчууд ялсан. Ялсан учир өнөөдөр бид баатар эрсийнхээ, өвөг дээдсийнхээ амиараа сольсон газар шороог эх орон хэмээн өмчилж, энд би төрсөн гэж бахархан, эрх дураар, энх тайван аж төрж байна.
... Дурлаж үзээгүй хүү бидний төлөө үрэгдсэнийг
Дарийн утаа үнэртэх нэргүй хөшөөний эзнийг
Ухрах эрхгүй тулалдсан эр зоригийн домгийг
Урсах цагийн тоосонд бүдгэрэх ялалтын түүхийг
Бид дурсах учиртай
/“Бид дурсах учиртай” шүлгээс, хурандаа Г.Чинзориг/
Дурсаж байгаа бил үү, бид? Мэдэхгүй ээ. Мартаж буй нь олон болов уу? Дурсахын тулд мэдэх, мэдэхийн учир судлах хэрэгтэй ... түмэн бодолдоо ээрэгдэн өвдөг давсан хөр цасыг халтирч гулган, унан босохын завсар туулсаар дайн байлдааны цөвүүн цагт монголчууд гурван удаа алдаж, гурван удаа эргүүлэн авсан түүхтэй дархан хайрхан “Хулд” уулнаа ирлээ. Мөнх ногоон нарсаар хүрээлэгдсэн дун цагаан ууланд, гүн цэнхэр тэнгэрийн дор илийгээ дагуулсан марал үргэх ч үгүй, бусгах ч үгүй биднийг угтах нь хайрхан уулын савдаг хамаг сайхнаа үзүүлж байна уу гэлтэй бэлгэ ерөөл ажээ. Өрвийж сөрвийн цаснаас цухуйх зулзаган нарсны тачир шилмүүсийг илбэж алгаараа дулаацуулмаар.
Дорнод аймгийн Халх гол сум, дагшин хайрхан Хулд уул
Ийм тунгалаг тэнгэрийн дор, инээлдээд бидний алхаж буй газарт 1939 онд дэлхийн цэрэг-дайны түүхэнд анх удаа агаарын том тулалдаан болжээ. Он цагийг туулж, үе үеийг өнгөрөөж, урт удаан оршигч уулс л үнэнийг тээж, шархыг дааж үлджээ. Монгол, хятадын хилийн 1403 дугаар тэмдэг. Жаргах нарны цацрагт тодрон үзэгдэх хилийн баганадаа цэх ёслон илтгэж, малгай авч, тэргүүн гудайн хүндэтгэх хилчин эрс. Аргагүй дээ, тэдний сүлд хийморь, бахархал омогшил, шүтээн сүсэг, эх орон нь энэ юм хойно. Манаанаас бууж явна гээд уулын бэлд тааралдсан “навара” машинтай хилчдийн мөр арилаагүй байх нь, залуухан офицер хилийн тэмдэг бүрхсэн цасны тэн талыг эвлэгхэн цэвэрлэх нь эзэнтэй гэдгийг илтгэнэ. Түүний энгэрт “Ганзолбоо, Монгол Улс” гэжээ. Цэрэг хүний зүрхэн талд хадаатай байхдаа “Монгол Улс” гэдэг үг амьтай харагддаг юм.
Жаргах нарны цацрагт тодрон үзэгдэх хилийн баганадаа цэх ёслон илтгэж, малгай авч, тэргүүн гудайн хүндэтгэх хилчин эрс.
Он цагийн эргэлтэд улс гэрээ тунхаглаж, тушаал авсан цэрэг мэт цэх, унах эрхгүй бат зогсдог чулуун баганад алгаа наахад тийм нэгэн мэдрэмж тархинаас зүрхэнд очоод, зүрхнээс сэтгэл рүү, тэндээсээ мэлмийн тус газар руу чиглэдэг, эрчилсэн утас шиг чанга нийтгэмэл боловч бүлээхэн нургисаар самсаанд тулаад ирдэг дээ. Алганд хүйтэн гөлгөр тэмтрэгдэх боловч цээжинд оргилсон халуун мэдрэгдэнэ. Болдог сон бол бүхэлд нь тэврээд авмаар, хацраа наагаад үнэрлэж үзмээр. Энд бодол эргэцэх тусам хилийн цэргийн 0198 дугаар ангийн захирагч, хурандаа Б.Гантөгсийн “Бид түүхэн дотор амьдардаг” гэдэг үг үл мартагдана.
... Мандах нарны цацраг хилийн дээсийг илбэхэд
Мадаггүй эх орон нь ээжийнх нь өмнөөс үнсэнэ
Цас чахруулан буцах хилийн манааг сүлдэт багана нь үднэ
Цан хүүрэг татуулсан эрсийг заставаараа баярлан угтана
/“Зургаан үсэг, зургаан бадаг” шүлгээс, хурандаа Г.Чинзориг/
Ийм л хилчид Эрс уулын тулаанд эрслэн орж, эхлэн тэмцэж байсан байх даа. Халдаж үл болох зурвасаас зургаахан алхмын наана XIX зууны монголчууд зогсоод хамгийн сүүлийн үеийн загварын гар утсаар өөрөгдөж, эх орны, эцэг өвгөдийн тухай сэтгэгдэл мэдрэмжээ хуваалцан инээлдэж, шүлэг найраг хүртэл дуудаж байна.
Бидний энэ жаргалтай цагийн төлөө, модод дамжин цуурайтах инээдийн төлөө, ирээдүй хойчийнхоо төлөө өвгөд дээдэс минь ухаанаа уралдуулж, сэтгэлээ зориулж, амиа зольж зүтгэжээ.
Эндээс зургаан алхмын цаана халдаж үл болох зурвас бий.
Хажуу дэргэдхэн харагдах цан хүүрэг бамбарласан үзэсгэлэнт моддын зүг заавал хилийн цаана буй гэнэ. Тэдний цаанаас том улбар саран мандаж эхлэхэд жаргахаар яарсан наран тэнгэрийн хаяаг урт шар гэгээгээр будаж орхиод одов. Үзэсгэлэн төгс үзэмжийг, үлдээсэн үнэт зүйлийг, мартаж болохгүй түүхийг, гэтэлж болохгүй хязгаарыг, алдаж болохгүй эрх чөлөөг, андгайлж барилдсан нөхөрлөлийг эндээс л мэдэрнэ.
Энхийн манаанд огших зүрх тэмүүлэн зогсох
Эрхэмсэг монголын эрэлхэг харуул хилчин байлдагч аа, би
Төөрөг тавилангаа эх оронтойгоо холбон бадраасан
Торгон хилийн мөнхийн багана хилчин ахлагч аа, би
Хатуу бэрхэд сөхөрч үзээгүй эгэлхэн заяа
Хилээ түшсэн тэнгэрлэг хийморьтой хилчин офицер оо, би
/“Хилчин заяа” шүлгээс, хурандаа Г.Чинзориг/
Цав цагаан өнгөт хайруу өвлийн талаар ногоон хувцастай хилчид биднийг цаг хугацаагаар аялуулж, ард үлдсэнийг нэхэн санах, таних мэдэх учиртайг сануулах мэт. Ингээд бид энэ цагаас 160 гаруй жилийн өмнөх түүхийн гэрч, хүний гараар бүтээсэн гайхамшигт дурсгал, дэлхийн хамгийн том хэвтээ Жанрайсэг бурхны өлмийд ирлээ. Их бурхан цасан хучлага нөмөрч, тэргүүн дээгүүрх босоо бурхад дээр армаг тармаг цас тогтож нэлэнхийдээ цавцайн үзэгдэх нь ер бусын сүрлэг, бишрэм ажээ.
Түүхэнд “халхын хэцүү То ван” хэмээн авгайлагдан оноч ухаант үйл хэрэг нь олны дунд домог үлгэр мэт мөнхөрсөн Бат-Очирын Тогтохтөр Хулд уулыг монголдоо хэрхэн авч үлдсэн болохыг, Их Бурхант цогцолборыг яаж бүтээснийг, Сангийн далай нуурт яагаад давс ургадаг болсон тухай түүхийг музейн тайлбарлагч аль эсвэл судлаач мэт өгүүлэгч нь Хилийн цэргийн 0198 дугаар ангийн дугаар салбарын захирагч, хошууч Б.Бат-Эрдэнэ байлаа.
Цэнгэг уст Буйр нуурын болор элс, Халх голын хайрга, Хамар давааны цагаан тосон шавраас үүдэж бүтсэн шашин сүсэг, улс төр, нийгмийн их ач холбогдолтойгоор монголчуудын эв нэгдэл, ур ухаан, оюун санааны хүчээр бүтсэн эл цогцолборын өлмийд хилийн застав бий. Хилчид хилээ, түүх дурсгалаа, шашин соёлоо, ёс заншлаа, байгаль дэлхийгээ, эх орноо бүхэлд нь хамгаалж байгаа.
Тэнгэрийн заадаснаас газрын хэвлий хүртэл
Тээж хамгаалах төрөлх нутаг минь
Тэмцлийн галд дүрэлзсэн монгол нутаг минь
Тэвдэж ялж ирсэн амин орон минь
/Хилчний тухай бүтээлээс, дэд хурандаа Ц.Бат-Эрдэнэ/
Газар тэнгэрийн зааг ширтэн, дэрсний намиа харж, салхины чимээ сонсон давхиж явахад өндөрт намирах Монгол Улсын төрийн далбаа, чанх дор нь цомцойх цэгцхэн ногоон байшингуудтай таарна.
Газар тэнгэрийн зааг ширтэн, дэрсний намиа харж, салхины чимээ сонсон давхиж явахад өндөрт намирах Монгол Улсын төрийн далбаа, чанх дор нь цомцойх цэгцхэн ногоон байшингуудтай таарна. Тэнд эх орондоо тангарагтай хүмүүс, хилийн манаа эсэн ирэхийг хүлээж хайр булгилсан зүрхнүүд, халуун сэтгэлдээ хаттай хилчин бүсгүйчүүд, аавынхаа малгайг өмсөөд хилчин болж тоглодог бяцхан үрс бий. Тэнд харахад эгэл, уулзахад уярам боловч туулахад амаргүй амьдрал бий. Тэнд эх орны цохилох зүрхний нэгэн лугшилт бий.
Алганд хүйтэн гөлгөр тэмтрэгдэх боловч цээжинд оргилсон халуун мэдрэгдэнэ. Болдог сон бол бүхэлд нь тэврээд авмаар, хацраа наагаад үнэрлэж үзмээр.
Тэнд тархинаас зүрхэнд очоод, зүрхнээс сэтгэл рүү, тэндээсээ мэлмийн тус газар руу чиглэдэг, эрчилсэн утас шиг чанга нийтгэмэл боловч бүлээхэн нургисаар самсаанд тулаад ирдэг нэг тийм мэдрэмж бий. Тэнд очиход учиргүй их баяр талархал, энэрэл хайр, жаргал баярыг цалгиулсаар халиаж болдог, хямгадаад барьж ч болох сэтгэлийн долгис хуйлран ирнэ.
